Türkistan Tarihinde Önemli Bir Astronomi Merkezi: Uluğbey Rasathanesi

asathanelerin astronomi ilminin gelişmesinde çok önemli bir yeri vardır. Bilim tarihinde rasathanelerin ilk teşkilatlı hali Türk-İslam dünyasında görülür.

Uluğ Bey, (Muhammed Turgay, 1393-1449) Timur’un torunudur. Timurlu devletinin 4. İmparatorudur. Fakat daha çok matematikçi ve gök bilimci olarak bilim adamı kimliği ile ün kazanmıştır.

Orta Asya’daki tetkiklerimde beni en çok üzen Uluğ Bey gibi bir bilginin okullarımızda okutulmadığı oldu. İlim adamını tanımamız için mutlaka âlimin Avrupalı olması gerekiyor hissine kapıldım.

Uluğ Bey, yılın 365 gün, 6 saat, 10 dakika 8 saniyede döndüğünü hesab ediyor. Bugünkü hesap 365 gün 6 saat 9 dakika 9.6 saniyedir. Avrupa’da ilk rasathane 1674 yılında kurulmuştur. Uluğbey Rasathanesi’nin yapımı ise 1429…

Rasathaneye Bursalı Kadızade Rumi (gerçek adı Selahaddin Musa Paşa bin Mehmed-matematikçi, astronom, filozof), Gıyasüddin Cemşid (Matematikçi, yüksekma-tematik-Trigonometri uzmanı, astronom), Müniüddin el-Kaşif gibi uzman bilim adamları davet edilerek ilmi çalışmalarına imkan verilmiştir.

Burada yetişen Ali Kuşçu da (Matematikçi, yüksek matematik, kelam, filoloji uzmanı) Fatih Sultan Mehmet tarafından İstanbul’a davet edilerek mevcut bilim teşkilatının yeniden yapılanmasını sağlamıştır. İşte bunlara rağmen biz Uluğ Bey’i bilmeyiz de Kopernik’i biliriz.

İlmi başarılar batılı ilim adamlarına hasmış gibi olduğundan, Uluğ Beyi tanımayız. Fakat Ay’daki önemli kraterlerden birine “Uluğ Bey” adının verilmiş olması sanıyoruz ki başkaları tarafından tanınıp değerlendirdiğini gösterir. Hatta onunla beraber başka Türk-İslam âlimlerinin isimleri de başka kraterlere verilmiştir.

Rasathanenin dış görünüşü, bugün iki taçkapı arasında beton sıvalı tonozdan ibarettir. Çevresi çok düzgün daire biçiminde temel kalıntılarıyla sarılır. Arkadaki kapının köşeleri tonoz örtülü kuleciklerle süslenir. Öndeki çini bezemelidir.

1908’de V. L. Vyatkin tarafından yapılan kazılar sonucu ortaya.çıkartılan Uluğ Bey rasathanesi aslında 30.4 metre yüksekliğinde, 46.4 metre çapında, silindir şeklinde üç katlı bir binaymış . Bugün temel izleri ve “Kreislimbus” veya “Rub-u Daire” denilen, dikine yerleştirilen dev çember parçası kalmış 40 m. kadar çaplı 1/4 çember, yeraltında olup üstteki tonoz bunu korumak için yapılmış.

Sultan Babür Şah’ın “Babürname” isimli eserinde “Bu rasathane binası üç kattan ibaret muazzam bir bina idi. Dokuz tabakalı semanın derece, dakika ve saniye ile saniyenin onda birini de gösteren taksimatlar, sabiteler, iklim ve dağlar, denizler, sahralar vb. gösterir. Kürre-i arzın tasviri olduğunu …” diye tarif ediliyor.