Tarihte Karabağ

arabağ (Arşah), bugün büyük kısmı Azerbaycan ile Ermenistan arasında; bir kısmı da İran hududu dâhilindeki, takriben 18 bin km2 mesahasında küçücük bir mıntıka. Bunun, Dağlık Karabağ diye anılan 4400 km2’lik bir parçası şimdi dünya ajandasının üstüne oturmuş vaziyettedir.

Arapların Antik Çağ’daki ismine izafeten Arrân dediği mıntıkaya, XI. asırda Selçuklular hâkim oldu ve Oğuzlar yerleşmeye başladı. Buraya coğrafi hususiyetleri sebebiyle Karabağ denildi. Sırasıyla İldenizliler, İlhanlılar, Timurlular, Akkoyunlular ve Safevilerin eline geçti.

1578 senesinde Osmanlı tuğları Karabağ’da dikildi ve Gence-i Karabağ Vilâyeti kuruldu ise de, uzun ömürlü olmadı. 1603’te Safeviler, Karabağ’a hâkim oldular. Ruslar, 1722’de buraya inince, Osmanlılar Karabağ’ı kurtardı. 1747’de müstakil Karabağ Hanlığı kuruldu. 1805’te Karabağ’ı Ruslar işgal etti; 1822’de de hanlık ilga olundu.

 

1810’da 25 bin kişinin yaşadığı Karabağ, zengin bir belde idi. Ziraat, küçük el sanatları, bilhassa ipekçilik, dokumacılık ve demircilik inkişaf etmişti. Bu sebeple giderek artan nüfusun üçte biri Ermeni idi. Bunlar, Osmanlı-Rus ve Osmanlı-İran harbleri esnasında buraya göç edip yerleşmişti. Karabağ, bir at cinsinin de vatanıdır.

1905 senesinde, mıntıkadaki Azerilerle Ermeniler arasında çatışmalar çıktı. 1917 Bolşevik İhtilali ardından, Anadolu’daki tehcir ve katliamlardan kaçan Ermenilerin de hicreti ile nüfus dengesi iyice bozuldu. Osmanlı kuvvetleri 25 Eylül 1918’de Karabağ’a girdiyse de, 30 Ekim 1918 Mondros Mütarekesi üzerine geri çekildi. İngilizlerin işgal ettiği Karabağ, mıntıkada kurulan üç hür devletten biri Azerbaycan’a dâhil edildi. (Diğerleri Gürcistan ve Ermenistan idi.)

 

1920’de Moskova, Türk subaylar vasıtasıyla Azerbaycan hükûmetini devirip, iktidara Bolşevikleri getirdi. Sonra da Kızıl Ordu, bu yeni hükûmetin daveti üzerine 26 Nisan 1920’de Azerbaycan’ı işgal etti. Evvela mahalli bir ihtilal konseyi kurup işçi isyanları tertipleyerek, Kızıl Ordu’dan yardım istemek (mesela Macaristan-1956, Çekoslovakya-1968, Afganistan-1979), standart Bolşevik şablonudur. Ankara, mıntıkada İngilizler yerine, müttefiki olan Sovyetlerin hâkimiyetini destekliyordu. Böylece Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan, Moskova’nın eline düştü.

Lenin, Azerileri hoş tutmak için, 24 Temmuz 1923’te Azerbaycan’a bağlı Dağlık Karabağ Muhtar Oblastı’nı kurdu. Karabağ’a otonomi tanınmasının esas maksadı, Ermenistan’la arasında Kürtlerin yaşadığı bu mıntıkada, Ermenilerin varlığını emniyet altına almaktı.