ırgızıstan’ın Narın Eyaleti’ne bağlı, Atbaşı şehrine birkaç
saat mesafede bulunan bu Ribat neredeyse Doğu Türkistan sınırına yakın bir
noktada, rakımı çok yüksek ve yaylalık bir alanda yer almaktadır. Taş Ribat
kervansarayı 6-8.yüzyıllardan 15.yüzyıla kadar olan döneme tarihlendirilmiş,
ancak kuvvetle 10-12.yüzyıl arasına tarihlenebilecek Türk ve Orta Asya
mimarisinin önemli bir örneği olarak günümüze gelmiş bir yapıdır.
Doğu-batı doğrultusunda uzanan dikdörtgen binanın bünyesinde
avlu olmamakla birlikte, arka bölümdeki dört eyvanlı kozmolojik kaynaklı şemaya
işaret eden büyük kubbeli kısmı kapalı, içe alınmış avlu izlenimini
vermektedir.
Türk mimarisinin çeşitli devirlerinde hareket noktası olarak
eyvanlı kubbeli düzenlemelerin bulunduğunu biliyoruz. Planlama ve inşa tarzı
açısından bu büyük kubbeli bölüm ve etrafının düzenleniş şekli Orta Asya
kervansaraylarında görülür. Bu şemanın Divriği Şifahanesi veya başka yapılarda
olduğu gibi Anadolu’da da kullanıldığı görülür.
Bilhassa bu kubbeli kısım ve etrafının düzenlenmesi Rıbat-ı
Melik’teki büyük kubbeli mekanın bulunduğu bölümü hatırlatmaktadır. Doğu-batı
doğrultusundaki dikdörtgen şema, ayrıca kendi içerisinde kuzey-güney
doğrultusunda iki yatay dikdörtgene ayrılmaktadır. Doğu’daki birçok başka
örnekte de görülen dışa taşkın taç kapı ve yuvarlak kulelerle sınırlandırılmış
cepheye bağlı ilk dikdörtgen bölümde, iki yandaki simetrik mekanlar kendi
içerisinde gruplanmış olup, beyt denilen düzenlemeleri hatırlatıyor.
Bu şekilde kendi içinde tasarlanmış oda-salon grupları Orta
Asya ve başka yerlerdeki birçok kervansaraylarda ve hatta saray gibi başka
nitelikteki yapılarda da görülebilir.
Yapıya hakim olan büyük kubbe, birtakım yazarların da
belirttiği gibi Kırgız çadır -Boz Üy- kubbesini hatırlatır. Hatta kubbedeki
açıklık çadır kubbesindeki ocak açıklığına -tündük- benzetilmektedir. Yapı,
orta Asya mimarisinde nadir olarak taşın kullanıldığı eserlerden biridir.
Eserin iç ve dış düzenlemesinin de Orta Asya’da paralelleri
bulunmaktadır. Kaymaktaşı veya alçı süslemelerin de Orta Asya geleneğine uyduğu
söylenebilir.
