İ
slâm – Türk devletlerinde İslâmî ilimlerin gelişmesi için çok emek harcanmıştır. Karahanlı’lar zamanında özellikle Buhara ve Semerkant şehirleri ile Gazneliler zamanında Gazne ve Hind Türk sultanlığında Delhi şehirleri, müderris, vaiz, hatip ve medrese talebelerinin başlıca merkezleri idiler. Daha önceki devirde bilhassa Maveraünnehir. İslâm – Türk kültür çevresi tanınmış Türk bilginleri yetiştirmeğe başlamıştı.
Meselâ, büyük, mezhep kurucusu Ahmed bin Hanbel’in “üstad” dediği Abdullah bin I-Mâbarek’il-Türki (ölm.798)ünlü bir hadis bilgini olup aynı zamanda tefsirci ve gramerci idi. 9. Asrın ortalarına kadar ilk hadis ve megazî bilginlerinden Tarhan oğlu Ebul-Mutamir Süleyman ile oğlu Ebû Muhammedül-Mutamir Türk asıllı idiler.
İslâm dünyasında büyük fıkıh, hadîs, kelâm, tefsir bilginlerinden çoğu Türk hâkimiyeti devrinde, bilhassa Selçuklu çağında yetişmişti.
Risale-i Kuşeyriye müellifi büyük sûfî “Ebul Kasım’ül Kuşeyri”,
Et-Teysîr adlı tefsirin müellifi “Ebû Nasr Abdurrahim”,
Şâfiî fakihlerinden ve Bağdat nizamiyesi hocalarından “Ebû İshak Şîrazî”,
Birçok eser yazar “Ebul-Mealî Cuveynî”,
İslâm âleminin en büyük mütefekkirlerinden ve Bağdat Nizamiyesinin rektörlüğünü yapış olan “Gazali”,
İkinci Şâfiî diye anılan “Fahrül-İslam Abdül-Vahid”,
Büyük hanefî fakihi ve kaadil-kudât “el-Hatîbî”,
Fakih, hadîsçi ve ünlü sûfî “Abdullah’ül Ensarî”,
Eserleri medreselerde el kitabı olarak okunan tefsirci ve gramerci “Ali’l-Vâhidi”,
Fakih ve şâir olup eserlerinden bir kısmı Türkçe’ye çevrilmiş bulunan “Ayn’ülkudât’ul-Hemedanî”,
Sultan Sencer devrinin mezhepler tarihi (Kitab’ül-milel v’en-nihel) yazarı “Muhammed’üş-Şehristanî”,
Mesâbih’üs-Sünne müellifi “Begavî”,
Harezmşahlar zamanında meşhur “Keşşâf müellifi Zemahşeri”,
Devrinin ünlü kelâm alimi “Fahr’üd-din Râzî”,
Eyyubî’ler devrinde “Seyf’üd-din Âmidî” …vb
Hep asırlarca İslâm ilim ve fikir hayatında tesirleri görülen şahsiyetlerdir. Haçlı seferleri ile Moğol istilâsı dinî eğitim bakımından bir durgunluk devri getirdi ise de XIII. asır sonlarından itibaren bilhassa Anadolu’da büyük din adamları ve mutasavvıflar yetişmiştir.
Prof. Dr. İbrahim Kafesoğlu
