ilibe’yi Lalâ Şahin Paşa daha 1364 yılında ele geçirmişti. 1390’da ise kesin fetihle Osmanlı Türkleri tarafından sancak ve kaza, 1878’de Berlin Antlaşması ile kurulan Doğu Rumeli (Rumeli-i Şarki) vilayetinin merkezi oldu.
Evliya Çelebi, Seyehatname’sinde Filibe şehrinden söz ederek Hüdavendigar Gazi’nin bizzat Edirne’yi fethettikten sonra Lala Şahin’i Filibe üzerine kumandan tayin ettiğini ve şehrin yedi yerden kuşatılıp Meriç nehrine köprüler yapılarak kalenin fetholunduğunu teferruatlı şekilde yazar.
Filibe’de Türk İslam Mimari Eserleri
Filibe’de 53 cami, 70 okul, 9 medrese, 7 darulkurra, 11 tekke, 8 hamam, 9 han ve kervansaray bulunmaktaydı.
Bunlardan bazıları; Ulu Cami, (Cuma Camii), Muradiye Camii, Hüdavendigar Camii, Vezir Şihabüddin Camii, Yeşiloğlu Camii, Anber Kadı Camii, Koruağası Camii, Köprübaşı Camii, Tabak İçi Camii, Emir Şehy Camii, Seyyid Mahmut Camii, Hacı Hasan Camii, Hacı Camii, musalla Camii, Yürüyüş Baba Camii, Kürkçüler Başı Camii, Süpürge Baba Camii, Koç Hüseyin Mahallesi Camii, Hacı Turgut Camii, Göl Mahallesi Camii (Kayaganlı Mescid), Hoşkadem Camii, Mevlevihane Camii, Çukur Camii, Mekke Mescidi, Hocaefendi Mescidi, Haci Ali Molla Mescidi, Tabakhane Camii, Tepe Camii, Hacı Bekir Paşa Camii, Kurşunluhan Camii, Kapakaltı Mescidi, Kapak Mescidi, Çelebe Kadı Camii, Hasan Efendi Camii, Şihabüddin Paşa ve Karagöz Paşa Medreseleri, Şihabüddin Paşa Han ve Hamamı, Lala Şahin Köprüsü vb. Filibe’deki en önemli Türk-İslam eserleridir.
Bu yapılardan İmaret Camii’nin II. Murad’ın vezirlerinden Şihabüddin Paşa tarafından 1430’a doğru yaptırıldığı sanılmaktadır. Yapı imaret adı verilen eserlerin çoğunda olduğu gibi, aynı eksen üzerinde sıralanan kubbeli iki mekandan ibaret olup, bunlardan kubbe ile örtülmüş avlu geleneğini sürdüren ilk mekanın iki yanında misafir edilenlere mahsus tabhane odaları bulunmaktadır. Uzun yıllar çok harap ve bakımsız kalan caminin onarımına 1966’da başlanmış ve birkaç yılda bitmiştir.
Filibe’de Türkçe Basın:
Filibe’de 40 Türk gazetesi yayınlanmıştır. Filibe’de çıkan bu gazeteler ve dergiler zamanın siyasetine göre, Osmanlı Devleti ve çıkarlarını korumak, II. Abdülhamid lehine veya aleyhine propaganda yapmak; Türkiye Cumhuriyeti lehinde veya aleyhinde yayın yapmak için yayınlanmıştır.
Ediseus tu Alnu: İlk çıkan Rumca gazetesidir
Hilal: Türkçe olarak yayınlanan ilk gazetedir (01.03.1884).
Emniyet, Malümat, Müsademe-i Efkar, Nadas, Rağbet ve Resimli Emniyet: Bu gazeteler, İslam çıkarlarını ve Osmanlı hukukunu korumuş olan gazetelerdir.
Kamer, Macera-i Efkar: II. Abdülhamid’in aleyhtarı Türkçe gazetelerdir.
Ahali, Balkan, Bedreka-i Selamet, Doğruyol ve Muvazene: Jön Türklerin yayın organıdır.
Resimli Emniyet, Rumeli Remil Telgrafları, Sada: Bu gazeteler II. Abdülhamid aleyhtarıdır.
İrfan, Şam Sada-i Millet, Tunca, Türk Sadası ve Türk Sözü: Bulgaristan Türklerinin çıkarlarını koruyan gazetelerdir.
Güneş, Hurşid, Şark Muhabiri, Şems: Bu gazeteler, Hıristiyan propagandası yapmış olan Türkçe gazetelerdir.
Koca Balkan, Açık Söz, Medeniyet: Türkiye Cumhuriyeti aleyhtarı gazetelerdir.
Balkan postası, Rodop gazeteleri ise Türkiye Cumhuriyeti çıkarlarını koruyan gazetelerdir.
Dergi olarak “İrfan” ve “İhtişam” yayınlanmıştır.
Nüfus-Ticaret-Sonun Başlangıcı
XV. yüzyılda fiziki açıdan gelişme gösteren Filibe, nüfus yönünden de giderek kalabalık bir merkez haline geldi. XV. Yüzyılın son çeyreğinde burada %2,5’u muhtedi yerli halktan oluşan 796 Müslüman, yetmiş sekiz Hıristiyan (Rum ve Otuzüç Çingene hanesi mevcuttu (BA, TD. Nr.26). Bu rakamlara göre toplam 4.000-5000 civarında nüfusuyla Filibe, Niğbolu’dan sonra Bulgaristan’ın ikinci büyük şehri durumundaydı. Filibe canlı bir ticaret merkezi oldu. Daha sonraları Filibe’de Milletlerarası Panayır kurulmuş ve günümüze kadar gelmiştir. Şehirde antik vb. Tiyatrolar, kütüphaneler vb. kültür binaları bulunuyordu. 1876 yıllarına kadar Bulgar şehirleri ve Filibe gelişmeye devam ettiler. Bundan sonra her yerde Osmanlı ve İslam eserlerini yok etmeye başladılar. 1876 yılı adeta sonun başlangıcı oldu.
Filibe’de Son Durum
1970’e kadar Cuma ve İmaret camileri hariç diğerleri tahrip edilmiştir. Cuma Camii yakınlarındaki oldukça büyük olan kurşunlu Han’ın ve bedestenin tahrip edilmesi Filibe için çok büyük kayıptır. 1970’lerle, II. Bayezid’in kazaskerlerinden meşhur alim Hacı Hasanzade tarafından XV. Yüzyıl sonralarında yaptırılan hamam ve cami ile Karşıyaka Hamamı tahrip edilmiştir. Komünist rejim döneminde tepeler etrafında kurulu şehrin Hıristiyanlara ait bölgesine tarihi bölge statüsü verilmiş ve geniş çaplı restorasyon çalışmaları yapılmıştır. Roma ve Bizans kalıntılarının yanı sıra Mevlevihane de restore edilerek bir lokanta olarak faaliyete geçirilmiştir.
1878’den bu yana Plovdiv olarak anılan Filibe, günümüzde yaklaşık yarım milyon insanını yaşadığı bir şehirdir. Bu gün Filibe’de 20.000 kadar Müslüman vardır, fakat bunların çoğu Türkçe konuşan Çingenelerdir. Filibe artık bir Bulgar şehri haline gelmiş ve Osmanlı zamanındaki çok kültürlü, çok cemaatli yapısını kaybetmiştir.
Niyazi Kurt
