ygurlar, Ötüken, Kansu ve Doğu Türkistan’da bir hâkanlık
iki devlet kurmuş olan Türk boyu. Uygurların anayurtları Baykal Gölünün
güneyindeki Orhun, Selenga ve Tala nehirlerinin bulunduğu bölgedir. Bilinen
târihleri Büyük Hun İmparatorluğu ile başlar. Göktürklerin ilk zamanlarında
Selenga Nehri etrâfında oturuyorlardı. Yedinci yüzyılın ilk çeyreğinde
Sir-Tarduşların altı kabileden meydana gelen birliğine katıldılar.
Ortaçağ’da Orta Asya’da ileri bir medeniyet kuran Uygurlar,
önceleri Kuzey Moğolistan’da yaşıyorlardı. Hun İmparatorluğu’nun yıkılmasından
sonra Göktürklerin hakimiyeti altına girdiler. Sonra onlara karşı ayaklanarak
bağımsız bir devlet kurdular (740). Diğer Türk boylarını da hakimiyetleri
altına alarak güçlendiler. Yüz yıl kadar Moğolistan’a hakim olan Uygurlar, Çinlilerle
de münasebet kurdular.
Uygurlar, Göktürklerin iç mücâdelesinden faydalanarak
toplandılar. 745‘de Gök-Türk idaresini yıkarak, Ötükende bir hâkanlık kuran
Uygurlar 9 uruğ’dan meydana gelen bir birlik olup Karluk ve Basmıllar’ı da
kendilerine bağladıklarından birlikteki kabile sayısı 11’e yükselmişti. İlk
Uygur hâkanı Kutlug Kül Bilge 747’de öldü. Yerine oğlu Mo-yen-çur “kağan” oldu.
Moyen-çor, Çin üzerinde de çok tesirli oldu. Moyen-çor’a
bağlı Karluklar, Çinlilerle İslâm dînini tebliğ için bölgeye gelen Müslümanlar
arasında yapılan Talas Meydan Muhârebesinde (751) İslâm ordusu tarafını tuttu.
Talas Meydan Muhârebesinde Çinliler, ağır mağlubiyete uğradı. Tarım Havzası,
Uygurlara geçti. Çinliler Orta Asya’dan çekildi.
Annesi Türk olan An-lu-şan adlı bir kumandan, 200.000
kişilik bir kuvvetle Çin’in merkezî şehirlerinden Lo-yang’ı 756’da, Ç’ang-an’ı
757’de zaptetti. An-lu-şan, kendisini imparator îlân etti.
Çinliler, bu hâdiseler üzerine Uygurlardan yardım istemek
zorunda kaldı. Moyen-çor, Uygurları yardıma çağıran T’ang İmparatoru Su-tsung’u
destekledi. 757’de Lo-yang’ı ve diğer merkezî şehirleri geri aldı. Çin, yılda
20.000 ton ipek vermeyi taahhüt etti.
Uygur Hâkanı, İmparatorun kızıyla evlendi. Moyen-çor (Bilge
Kağan) 759’da ölünce yerine Bögü Kağan (Alp Külüg Bilge Kağan) geçti.
759’da yerine geçen Bögü Kağan dikkatini karışıklıkların
devam ettiği Çin’e çevirmişti. Asıl niyeti T’ang sülalesinin artık sözünün
geçmediği Çin’e hâkim olmaktı. Uygur ordusunun Çin’de görünmesi ile (762),
hakanla akrabalık kurmuş olan Töles menşeli, Çin kumandanı P’u-ku (Buku, Türk
ünvanı) Hua-ien tarafından isyancılar zararsız hale getirildi ve Uygur ileri
harekatı önlendi ise de, Türk nüfuzu Çin’de çok artmıştı.
Başkent ve şehirlerde pekçok Uygur serbestçe ticaret
yapıyor, istedikleri kadar ipekli kumaş alıp, istedikleri fiyattan
satıyorlardı.
Tibetlilerin hücumuna uğrayan Çin’i korumak üzere P’u-ku
Huai-en ‘in daveti ile Bögü’nün yaptığı Lo-yang seferi (763) Türk kültür tarihi
bakımından büyük neticeler doğurdu.
Kültür ve Medeniyet
Uygurlar sanat, yapı ve yönetim
işlerinde ileriydiler. Bu alanlarda öteki Türk boylarına öncü olmuşlardı.
Doğu Türkistan’da yapılan kazılarda
bulunan eserler, Uygur sanat ve edebiyatının yüksek bir seviyeye ulaştığını
gösteren tanıtlardır.
Uygurlar 14 harfli bir alfabe
kullanırlardı. Bugünkü Moğol ve Mançu alfabeleri Uygur alfabesinden alınmadır.
Gene bu kazılarda bulunan tahta
harfler Uygurların VIII. yüzyılda kitap bastıklarını göstermektedir.
Uygurlar Buda dinine bağlıydılar.
Mani dininden olanları da vardı. Uygurca yazıların çoğu bu dinlerle ilgilidir. Müslümanlık
Uygurlar arasında yayıldıktan sonra içlerinde bu dine bağlı bilim adamları da
yetişti.
Uygurlardan kalan en önemli eseri Yusuf Has Hacip’in “Kutadgu Bilig”idir.
