Mayıs 2019 tarihli Türkiye Gazetesi’nin Geniş
Açı sayfasında neşredilen “Esas
Beka Meselemiz: Dilimiz’’ başlıklı makalemiz, okuyucularımızdan büyük bir
ilgi gördü. Bu makalede Türk milletinin tarihte maruz kaldığı en büyük
facialardan birisinin de ‘’Öztürkçecilik’’
adı altında yapılan “uydurma dil” darbesi olduğunu ifade etmiştik.
alınırken, Arapça-Farsça, Osmanlıca diye yüzlerce kelime kasten kullanılmıyor,
dilimizden atılıyor. Hatta Türkçe olan bazı kelimelerin yerine dahi, edebî
değeri olmayan kelimeler uyduruluyor. Böylece Türk milleti tarihinden,
edebiyatından ve Türk dünyasından koparılıyor, yeni nesiller artık ecdadının dilini,
kitaplarını anlayamıyor.
Bu makalemizde de Türkçemizin kasten, şuurlu
olarak nasıl fakirleştirildiği ve yozlaştırıldığı hakkında birkaç misal
vereceğiz.
Neden: Öztürkçeciler
dilimizde aynı manaya gelmekle beraber aralarında nüanslar da olan pek çok
kelime yerine ısrarla sadece tek uydurma kelime kullanıyorlar. Böylece birçok
kelimemiz kayboluyor, unutuluyor. ‘’Neden?’’ Türkçede, bir soru edatıdır.
Ancak, “nedeniyle” uydurma olup, telaffuzu da zordur. 30-40 sene evvel
dilimizde hiç kullanılmayan bu kelime bugün “sebebiyle, münasebetiyle,
vesilesiyle, yüzünden, dolayısıyla, dolayı, ötürü, için’’ yerine
kullanılmaktadır. Mesela, “sel nedeniyle”’ yollar kapandı cümlesinde
“nedeniyle’’ yerine “sebebiyle, yüzünden, dolayısıyla’’ kelimelerinden
birisi kullanılabilir. Yine “Bayram nedeniyle bazı yollar trafiğe kapatıldı”
cümlesinde ise ‘’nedeniyle’’ yerine ‘’münasebetiyle, vesilesiyle, sebebiyle’’
bazı yollar trafiğe kapatıldı denilebilir; ancak bayram ‘’yüzünden‘’ yollar
kapatıldı denilmez. Bir başka acayip ifade de; “sebebi nedir?’’,
yerine “nedeni nedir?’’ deniliyor ki, bu da tam bir garabettir.
‘’Mesela, misal olarak faraza, söz gelimi, diyelim ki’’ gibi her zaman
kullandığımız bu kelimelerin yerine “atıyorum’’ uyduruldu. Radyo-TV’lerde, açık
oturumlarda konuşanlar ikide bir “atıyorum’’ diye söze başlıyorlar. Diğer bir
garabet de bütün ecdadımızın ve Türk dünyasının asırlardan beri kullandığı
hayatımızda mühim bir yeri olan “tayin olmak’’ yerine “atamak” diye bir
kelime uyduruldu. Böylece ‘’atanmam çıkacak, atanamadım’’ gibi acayip ifadeler
dilimize girdi. Daha da garibi, geçen gün haberlerde Bakan “20 bin
öğretmen atıyoruz’’ dediğinde, ne anlaşılır? Sanki öğretmenler işten atılıyor.
20 bin öğretmen tayin ediyoruz denilirse, daha iyi olmaz mı?
‘’Canlı, sağ, diri, ömür’’ gibi manalar ifade eden ‘’hayat’’ kelimesi yerine
önce “yaşantı” sonra ‘’yaşam’’ uyduruldu. Türkçede sonu “-ıntu, -intü, -üntü’’
ekleriyle türetilen bütün kelimeler, bir çirkinliği, kabalığı, rahatsızlığı
ifade eder: Mesela, ‘’mıymıntı, askıntı, kaşıntı, üzüntü, kazıntı, tiksinti,
bulantı’’ gibi… İnsan sevdiği kimseye hayatım, canım, ruhum der;
yaşantım, yaşamım diyebilir mi? Son senelerde câhil bir kimsenin uydurduğu
”yaşamını yitirdi’’ ifadesine de uydurukçacılar dört elle
sarıldılar. Artık radyo- televizyonda “vefat etti, öldü” gibi asırlardan beri
kullanılan kelimelerimizin yerini bu acayip ifade aldı.
Saygın:
“İtibar, muteber, muhterem’’ gibi kelimelerde, bir vakar, ciddiyet, ağırlık
var. Bunların yerine ‘’saygın” uyduruldu. Bu da “dalgın, kırgın, baygın,
bezgin, tedirgin, kızgın’’ vezninden bir kelime olup, rahatsızlık,
huzursuzluk, güvensizliği çağrıştırmaktadır.
kelime Türkçedir. Ancak, yanlış manalarda kullanılmaktadır. Dilimizde maddi bir
varlığı adım adım takip etmek, izinin arkasından gitmek, iz sürmek gibi manalar
ifade eder. Bunun ‘’takip etmek, seyretmek, dinlemek, bir hadiseyi gözlemek’’
yerine kullanılması yanlıştır. Mesela: “Afgan tazısı iyi iz sürer” denilir.
“Sayın izleyiciler” denilince, iz süren insanlar anlaşılır. Maç, film
seyredilir. Maksat öztürkçe olsaydı bakılır, gözlenir denilebilirdi.
“İstiklal, hürriyet, müstakil” yerine kullanılıyor.
Bağımsızlık kelimesiyle istiklal gibi yüce bir fikrin mesajı verilemez. Bağımsız
“Bakımsız, hazımsız, geçimsiz, kansız, cansız’’ gibi menfilik manalarını
çağrıştırır. İstiklal ise kelime yapısı itibarı ile böyle bir olumsuzluk
yoktur. Ayrıca, bağımsız müstakil yerine de kullanılıyor. Müstakil kat,
müstakil arsa yerine de bağımsız kat, arsa, bölüm deniliyor. Daha da acayip
olanı, alkolik olan bir kimseye de “alkol bağımlısı’’, uyuşturucu kullanana
‘’madde bağımlısı’’ deniliyor. Eskiden bu kelimenin yerine ‘’iptila,
müptela’’ kelimeleri kullanılırdı, içki iptilası, uyuşturucu müptelası
denilirdi. Uydurmacılık çıkınca zaten bu kelimeler de unutuldu.
“Kabiliyet, istidat, marifet, maharet, hüner, meleke’’ yerine uydurulan
“yetenek” Türk dünyasının hiçbir lehçesinde yoktur. Sadece 30-40 seneden
beri Türkiye Türkçesinde var. Teneke vezninden olan bu kelimeyi Azerbaycanlı
bir hanım profesöre sorduğumda, bunu hiç duymadığını yukarıdaki kelimelerin
yerine niçin bu kelimenin kullanıldığını bana sordu. Ben “Öztürkçe olması için”
cevabını verdiğimde, “Mademki öztürkçe söylenmek isteniyor ‘becerikli’
desinler” demişti. Hanım profesör çok haklı idi. Çünkü öztürkçecilerin esas
maksadı, bütün ecdat yadigârı bu kelimeleri ortadan kaldırmaktır.
Ecdadımız edep ve terbiyenin bir ifadesi olarak insanlara “hanımefendi, beyefendi’’
diye hitap ederlerdi. Öztürkçeciler bunların yerine bay-bayan uydurdular.
Birkaç sene evvel Meclis’teki kadın milletvekilleri iç tüzükte değişiklik
yaptırarak bayan milletvekilleri yerine kadın milletvekilleri ifadesini
koydurttular. Çünkü “bay-bayan” kelimeleri hafif kalıyor; ağırlık,
ciddiyet ve vakar ifade etmiyor. Bu sebeple şimdilerde “bay-bayan” kelimeleri
ancak tuvaletlerin kapısında kendine bir yer bulabilmektedir.
Umarım: Manevi
kültürümüzde çok mühim yeri olan ‘’İnşallah’’ kelimesini unutturmak için
ısrarla umarım kelimesi kullanıyor. Mesela, “İnşallah gelirsiniz” yerine
“umarım gelirsiniz” deniliyor. Böylece bu mübarek kelime unutturulmak
isteniliyor.
Zorunlu:
‘’Mecburi, zaruri, elzem’’ yerine kullanılıyor. Esasen “zor’’ kelimesi
Farsçadır. Zoraki, zorla, doğrudur, ‘’zorunlu’’ ise uydurukça olur. Tesadüfe de
‘’rastlantı’’ deniliyor. ‘’Rast’’ da Farsçadır. Dershaneye, sınıfa
derslik deniliyor ki, “ders ve sınıf’’ Arapçadır. Tespit yerine de
“saptama’’ kullanıyor ki, bu da Arapça menşelidir. Şimdi bu kelimeler
öztürkçe mi oldu?
hüzün, tasa, dert, mihnet, elem, ızdırap, yeis, keder, kahır, efkar, kasvet,
inkisar, melal’’ gibi insan hayatında mühim yeri olan bu kelimelerin yerine
stres kelimesi kullanılarak, bu kadar kelime kayboluyor.
“Mesele, dert, sıkıntı, müşkülat, problem, meşakkat, gaile’’ gibi pek çok
kelimenin yerine kullanıyor. Diğer taraftan sorun, sormak fiilinin emir
kipidir. “Çocuğa sorun, niçin ağlıyor?’’ denir. Bu uydurma kelimeyle, sormak,
soru, sorun, sormayın kelimeleri ile birbirine karışıyor, anlaşma zorlaşıyor.
‘’Endişe, korku, vesvese, vehim, işkil, ürkeklik, kuruntu’’ manalarına gelen bu
kelimenin şüphe yerine kullanılması yanlıştır. ‘’Hiç kuşkum yok, kuşkusuz
öyledir tarzındaki kullanışlar yersizdir. ‘’Şüphesiz, hiç şüphe yok”
denilmelidir.
“Fevkalade, harika, harikulade, mükemmel, muhteşem, nefis, enfes” yerine
Latince menşeli Fransızca telaffuzlu “süper” kullanılarak bütün bu edebî ve
tarihî kelimelerimiz unutturuluyor.
Osmanlı ve Türk dünyası edebiyatında; hikâye, destan ve şiirlerde Fransızcadan
alınan bu -sal ve -sel ekleri yoktur, sonradan uyduruldu. Kimyasal, fiziksel
değil doğrusu kimyevî ve fizikîdir. Prof. Dr. Ziyaeddin F.
Fındıkoğlu “Latin gramerinin bu ‘sal ve sel’’ ekini Türkçeye niçin
bulaştırıyorsunuz? Bu büyük yanlışlığın önüne geçmezseniz güzelim Türkçemizi
sala bindireceksiniz, sonra onu sele vereceksiniz’’ diye feryat ediyordu.
Nitekim öyle de oldu.
Öztürkçecilerin Türkçe sandıkları Farsça menşeli “amaç” da, dilimizde “gaye,
maksat, niyet, hedef ve kasıt”ı kaybettiriyor.
Önermek:
“Tavsiye etmek, teklif etmek, arz etmek ve teşvik” yerine kullanılıyor. Hâlbuki
bu kelimelerin her birinin dilimizdeki kullanış yerleri farklıdır. Şimdi
Meclis’te kanun teklifi yerine ‘’yasa önerisi‘’ denilmeye başlanıldı.
vezninden ‘’doğa’’, aygır vezninden uydurulan ‘’uygar’’ kelimeleri hayvanî
mesajlar veriyor. Tabiat yerini alan “doğa”, edebî ve halk dilimizde
olmadığı gibi, bundan türetilen tabii, tabiatıyla kelimeleri de kayboluyor.
Medeni yerine uydurulan uygar kelimesi de hiç uygun bir ifade değil;
medeni insan yerine, uygar insan demek yakışıyor mu?
yerine uydurulan bu kelime; meskûn, iskân, iskân sahası, sakin, gibi ifadeleri
unutturdu. Böylece mahallenin sakinleri, meskûn mahal gibi tabirler de
kayboluyor.
hususunda” gibi tarihî kelimelerimizi unutturuyor.
Nitelik: Bu
uydurma kelimeler de, “keyfiyet, hususiyet, evsaf, vasıf, mahiyet, kalite”
kelimelerini kaybettiriyor.
tamam, hepsi”nin yerine “tüm”ü uydurdular. Cümleye de tümleç diyorlar. Tüm
seyirciler denilmez, bütün seyirciler demek gerekir. Kitabın tümünü değil
“tamamını” okudum denir. Eski dostların tümünü gördüm yerine hepsini gördüm
demek gerekir.
taşıtı deniliyor. Okul taşınır mı? Bunun doğrusu, okul vasıtası veya öğrenci
vesâiti olması gerekir.
Tramvayda “gelecek istasyon” diye anons yapılıyor. Sanki istasyon bize doğru
geliyor. Doğrusu “Müteakip
istasyondur”. Anonsun
İngilizcesinde ( next station) deniliyor
ki, müteakip istasyon demektir.
Saatin gibisi olmaz. Beş sularında, beşe doğru, beş civarında gelirim denir.
Eskiden beş raddelerinde denirdi ki, maalesef şimdi bu da unutuldu.
da çok kaba kelime. Artık cahil ve münevver de bu kelimeyi sık sık kullanıyor.
Özellikle telefon konuşmalarında size dönerim deniliyor. Bunun doğru sizi
tekrar arayacağım veya tekrar ararım olması gerek.
Ne yazık ki bu ifade de son zamanlarda
cahilin de münevverin de kullandığı
basit, kaba, kıymetsiz,
uydurulmuş bir ifadedir. Bir kimseye “kendine iyi bak” demek, ona
saygısızlıktır.
İngilizce olan bu kelime de şimdi moda oldu. Allaha ısmarladık, hoşça kal,
sağlıkla kal, güle- güle, selametle gibi
kıymetli ifadelerimizi unutturuyor.
Duş almak: Duş
almak değil, doğrusu banyo yapmaktır.
Doğrusu “ne içersiniz, ne arzu edersiniz”dir?
Uydurmacılar Arapça olduğundan ‘’ve’’
kelimesini unutturmak için gayret
ediyorlar. Kelime ve cümleleri bağlamada ‘’artı, ya da’’yı kullanıyorlar.
Aslında “ya” Farsçadır. Böylece “ve, veya, yahut” kelimelerini unutturuyorlar.
Aslı görüş mesafesidir. Mesafe uzaklığı ve yakınlığı ifade eden bir kelimedir.
Haberlerde görüş uzaklığı 10 metre diyor, böylece yakınlık ifade ediliyor.
Aslı “hava sühûneti”dir. Bu sıcaklık ve soğukluğu ifade eder. Şimdi haberlerde
hava sıcaklığı -20 derece diyerek, soğukluk, sıcaklık kelimesiyle ifade
ediliyor.
Kent: Son
senelerde şiir gibi bir kelime olan şehir yerine ısrarla “Soğdca” olan kenti
yerleştiriyorlar. Kent kelimesi Azerbaycan’da köy, kasaba için kullanılır.
Deprem büyüklüğü:
Zelzele kelimesi deprem yapılarak çoktan unutturuldu. Arapça olduğu için
ısrarla şiddet kelimesini kullanmıyorlar. Şiddet kelimesinde bir güç, sarsıntı,
hareket ifadesi var. “Büyüklük” hiçbir zaman şiddetin verdiği ifadenin yerini
alamaz.
kelimesi yerine, kimi kullanılıyor. Bazı kimseler, bazı fikirler, bazı günler
yerlerine, kimi kimseler, kimi fikirler,
kimi günler deniliyor.
tahmin kelimesi artık kullanılmıyor.
Bunun yerini beklenen kelimesi aldı.
Hafta sonu beklenen hava
sıcaklıkları deniliyor. Oysaki yolcu beklenir, durakta beklenir; hava durumu
ise tahmin edilir.
üniversite çıkışlı deniliyor. Aslı lise, üniversite mezunudur. Ayrıca hapisten
çıkana tahliye oldu, hastaneden çıkana taburcu oldu, askeri bitirene terhis oldu denir.
Bunun doğrusu “beklemeyiniz” şeklinde
olacaktır. İzmir’de trenler, gecikme
yapmaz “gecikir”.
Özürlü: Aslı
sakattır. Özürlü, kusurlu, kabahatli demektir. Nitekim, bir suç kabahat işleyen
veya hata yapan kimse özür dilerim der. Özürlü yerine şimdi de “engelli” denmeye
başlandı. Bu da yersiz bir ifadedir. Oysa ki Türkçemiz bu hususta o kadar
zengindir ki; gözü görmeyene âmâ, kulağı işitmeyene sağır, konuşamayan dilsize
lal, kekeme, ayağı olmayana topal, kolu olmayana çolak, aklı olmayana deli
denir.
önce hiç bilinmeyen kelimeler uyduruldu. Esas Teşkilat Kanunu-Anayasa; kanun
yasa, kanuni yasal oldu. Kanunsuz iş yapma yerine, yasasız iş yapma demek
yakışıyor mu? Bu gidişle Kanuni Sultan Süleyman’a da “Yasal Süleyman’’
derlerse, şaşmayın! Ayrıca, şahit tanık, müşteki yakınıcı, talep istem,
maznun sanık, zabıt tutanak, gayrimenkul taşınmaz, menkul taşınır, Temyiz
mahkemesi Yargıtay, istimlak kamulaştırma, hâkim yargıç, müddeiumumi savcı,
gibi pek çok hukuki kelime ve tabirler tamamen değiştirildi.
uğratılarak, bozulup fakirleştirildiği, yozlaştırıldığı için ülkemizde artık
kimse meramını doğru dürüst anlatamıyor, yabancı bir lisan da öğrenemiyor.
Bundan 40-50 sene evvel bir lise mezunu dahi Fransızca öğrenir, Fransızca
romanları okur anlardı. Millî Eğitim eski Bakanlarından Hasan Celal Güzel diyor
ki, Türkiye’nin İngilizce öğretim neticesi bütün masraf ve gayretlere rağmen
kocaman bir sıfırdır. Çünkü ana dilini iyi bilmeyen kimse yabancı bir lisan
öğrenemez. Bu gidişle, yeni nesiller ecdadının eserlerini okuyup anlayamadığı
gibi; bundan sonra da ülkemizde kıymetli fikir adamı, tarihçi, edebiyatçı,
şairler de yetişemeyecektir.
